Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
01
Rein van der Leeuw
Voorwoord
Met elkaar, voor elkaar
Vijf jaar
Stichting Darmkanker
‘Als je binnen een week geen afspraak hebt, moet je me bellen,’ zei mijn huisarts toen hij me doorverwees naar het ziekenhuis. Dat klonk onheilspellend – en dat was het ook. Al een tijdje had ik bloed bij de ontlasting. Het onderzoek wees uit dat ik een tumor had, laag in mijn dikke darm. Een operatie volgde, en ik kreeg een stoma. Dat veranderde mijn leven – psychisch én praktisch.
De tijd na de operatie was pittig. Ook de controles leverden mij vijf jaar lang veel stress op. Gelukkig kreeg ik steeds goed nieuws. Nu, vijftien jaar na mijn diagnose, kan ik zeggen: het gaat goed met mij.
Die ervaring heeft me geleerd hoe belangrijk het is dat je belangen worden behartigd, er betrouwbare informatie en begeleiding is, en je weet dat je er niet alleen voor staat. Daarom hebben we samen met anderen Stichting Darmkanker opgericht. Een plek waar patiënten en naasten zich gehoord en gesteund voelen. Hiervoor was er in Nederland geen speciale organisatie die opkwam voor de ruim 80.000 mensen die leven met darmkanker of de gevolgen ervan. Dat moest anders.
Inmiddels bestaat Stichting Darmkanker vijf jaar. En wat ben ik trots op wat we in die tijd hebben bereikt. We dragen bij aan onderzoeken die leiden tot betere diagnostiek en behandeling. We ontwikkelden het mentale nazorgprogramma Sterk na Darmkanker, dachten mee over de Nederlandse Kanker Agenda en organiseerden bijeenkomsten. Met onze contactgroep hielpen we al honderden mensen op weg.
Elke dag opnieuw werken we aan ons doel: dat iedere darmkankerpatiënt de juiste behandeling krijgt en kan rekenen op een beter – en hopelijk langer – leven.
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
02
Onderzoek
Kunstmatige intelligentie denkt mee over je behandeling
Het Amsterdam UMC ontwikkelde een AI-tool die het risico op naadlekkages bij darmoperaties voorspelt. Hoe werkt dit precies? En wat vinden patiënten ervan als kunstmatige intelligentie de chirurg informatie ‘influistert’ die bepalend is voor hun behandelplan?
Tekst: Marlies Jansen
Sara Ben Hmido MD/PhD candidate Surgery Amsterdam UMC
AI, kunstmatige intelligentie, heeft voor de zorg een immense potentie en wordt hier en daar al ingezet. Bij het screenen op kanker bijvoorbeeld. Zo analyseren AI-algoritmen röntgenfoto’s, MRI’s en CT-scans om zorgprofessionals te helpen bij het snel en nauwkeurig stellen van diagnoses. Neem darmonderzoek: een arts vindt bijna veertig procent meer poliepen als een slimme computer meekijkt met de camerabeelden in de darm. Poliepen kunnen een voorloper zijn van kanker. Hoe meer een arts er vindt en verwijdert, hoe kleiner de kans dat iemand later darmkanker ontwikkelt.
Voorspellen
De AI-tool die binnen de CHECK-studies van het Amsterdam UMC is ontwikkeld, doet iets anders dan ‘plaatjes scannen’, vertelt onderzoeker Sara Ben Hmido. ‘Bij dit computerprogramma maken we gebruik van kunstmatige intelligentie die voorspellingen doet aan de hand van individuele kenmerken van patiënten, in dit geval om te helpen bij chirurgische beslissingen. Het doel is om naadlekkages bij darmoperaties te voorkomen.’
Gevaarlijke naadlekkages
Lekkages bij de naad waar stukken darm aan elkaar zijn gehecht, komen regelmatig voor na een darmoperatie. ‘Deze complicatie vormt een groot probleem, omdat er dan darmvocht de buik kan inlopen. Daar kunnen mensen ernstig ziek door worden. Soms wordt een naadlekkage iemand zelfs fataal,’ zegt Sara. Vroeg in de ontwikkeling van de AI-tool werd onderzocht welke factoren bepalend zijn voor het risico op naadlekkage bij darmoperaties.
‘Denk aan iemands geslacht, leeftijd, of iemand rookt of alcohol gebruikt, en ziekten zoals diabetes. Er zijn ook factoren die we pas tijdens de operatie kunnen zien, zoals iemands bloeddruk tijdens de operatie en hoe goed doorbloed het weefsel is dat we aan elkaar willen hechten,’ vertelt Sara. ‘Juist die laatste factoren hebben veel invloed op het al dan niet ontstaan van een naadlekkage. De kracht van de AI-tool die wij hebben ontwikkeld, is dat het meedraait tijdens de operatie.’
‘Op basis van de voorspelling bepaalt de chirurg tijdens de operatie: gaan we hechten of kunnen we beter voor een stoma kiezen?’ zegt Sara. ‘Nu is die besluitvorming heel subjectief, vanuit het gevoel dat een chirurg erbij heeft. De AI-tool maakt een objectieve meting en weegt meer factoren mee.
Ethische dilemma’s
Het klinkt prachtig, maar de adviezen van kunstmatige intelligentie brengen ethische dilemma’s met zich mee. ‘Bijvoorbeeld over verantwoordelijkheid: stel dat er iets misgaat, bij wie ligt de verantwoordelijkheid dan? Bij de arts of bij de ontwikkelaar van de tool? En als een chirurg in opleiding ermee werkt, moet die dan luisteren naar het advies van de tool, terwijl een ervaren chirurg ervan mag afwijken?’ zegt Sara. Een ander dilemma is de vraag in hoeverre je als patiënt kunt leunen op een tool. ‘Komen jouw kenmerken wel overeen met de dataset waarop de AI-tool is getraind? De gemiddelde persoon met darmkanker is vijftigplus, maar als jij toevallig jong bent, is de uitkomst van de tool dan wel betrouwbaar?’
‘Dat zijn kwesties waar we samen met verschillende experts zorgvuldig naar kijken, zegt Sara. ‘Voor het gebruiken van dit soort technologieën is het cruciaal dat er goed wordt nagedacht over uitzonderlijke situaties. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als een advies afwijkt van de standaardpraktijk, of als een patiënt niet binnen de gebruikelijke profielen valt? Zulke scenario’s moeten we vooraf doordenken en vastleggen in duidelijke protocollen.’
Draagvlak
Maar is er draagvlak onder patiënten voor deze tool? Hoe denken zij over de rol van AI in het besluitvormingsproces voor de behandeling? Sara onderzocht dit door 19 mensen die zijn geopereerd aan darmkanker, uitgebreid te interviewen. ‘Deze mensen vonden wij via Stichting Darmkanker, de Stomavereniging, een Zweedse patiëntenorganisatie en DCCG,’ zegt ze. DDCG is een samenwerking van medische disciplines op het gebied van darmkanker.
Goed getraind
Sara en haar onderzoeksteam waren verrast door de uitkomsten. ‘We dachten dat mensen deze vrij nieuwe technologie spannend zouden vinden. Maar ze zijn er juist optimistisch over. Ze zien dat de tool chirurgen kan helpen betere beslissingen te nemen. Het verbeteren van de kwaliteit van de zorg vinden ze belangrijk,’ aldus Sara. Iemand merkte op dat de AI-tool waarschijnlijk veel beter getraind is dan de meest ervaren chirurg: welke chirurg heeft er nou op 6000 patiënten ‘geoefend’? Een ander zei: ‘Eigenlijk kun je de AI-tool zien als een tweede chirurg die meekijkt tijdens de operatie’. Het voordeel: deze wordt nooit moe en heeft geen koffie of slaap nodig om alert en helder te blijven. Sara: ‘Een mooie uitspraak vond ik ook: ‘De arts gebruikt nu toch ook allerlei tools die hij meeneemt in een besluit, zoals bloedonderzoek en een CT-scan. Dus waarom niet ook AI?’ Zo had ik het nog niet bekeken.’
Wanneer wordt de AI-tool in gebruik genomen?
Dat duurt nog even. Op dit moment wordt gekeken hoe de tool in de praktijk werkt. Hoe is de invloed op het werkproces tijdens de operatie bijvoorbeeld? Daarna wordt een handleiding gemaakt voor colorectaal chirurgen en volgt een studie met echte patiënten en een controlegroep. Bij de CHECK-studies zijn experts op verschillende gebieden betrokken. In Nederland werken er 18 ziekenhuizen aan mee.
(De tekst is Engelstalig maar gelukkig helpt AI óók bij snel vertalen naar het Nederlands)
Vertrouwen
De (ex)-patiënten waren het er wel unaniem over eens dat AI nooit leidend mag zijn. Ze vonden het belangrijk dat de chirurg de uiteindelijke beslissing blijft nemen – ook als die afwijkt van wat de AI-tool aanbeveelt. Sara: ‘Het vertrouwen in de chirurg blijkt cruciaal. Dit gaat ook hand in hand met duidelijke, persoonlijke communicatie. Mensen vinden het belangrijk dat er aandacht is voor hun kwaliteit van leven. Ze willen goed worden ingelicht over de gevolgen op lange termijn van bijvoorbeeld de keuze tussen een darmnaad of een stoma.’ Ze weet dat een stoma de kwaliteit van leven kan verminderen, maar mensen ook hun leven terug kan geven. ‘Kiezen voor de darmnaad kan óók grote gevolgen hebben. Zoals het LAR syndroom. Ik ken mensen die hierdoor minstens 20 keer per dag naar het toilet moeten en de deur niet meer uitkomen.’
Goed communiceren
Het blijft dus belangrijk dat de arts goed in gesprek gaat met zijn patiënt. Wat is belangrijk voor hem of haar? Welke risico’s zijn er en wat zijn daarbij iemands voorkeuren? Overigens blijft communicatie over risico’s lastig, merkt Sara op. ‘De ene patiënt denkt ‘jeetje, 80 procent risico op een naadlekkage!’ terwijl de ander kijkt naar de 20% kans dat het goed gaat. ‘En wat de een als een risico ervaart, ziet een ander als een bijkomstigheid.’
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
03
Lijf & Leven
Tips voor leven met of na darmkanker
Hoe gaan andere stellen om met een ziekte die tussen hen in komt te staan? Welk gerecht tempert de misselijkheid? Hoe steun je je naaste? In deze rubriek vind je een mix aan tips.
Dit drankje is lekker verfrissend en niet zwaar. Daarom is het erg geschikt voor de momenten waarop je bijna niks meer lust of wanneer alles vies smaakt. Je kunt spelen met de ingrediënten door meer ananas te gebruiken voor een zoetere smaak – voeg dan minder komkommer toe. Pureer alles glad in een blender. Gebruik je prikwater? Pureer dit niet mee maar gebruik dit om het drankje aan te lengen.
Uit: ‘Eten & leven met kanker, een kookboek vol ervaringsverhalen, betrouwbare informatie en 80 eetlustopwekkende recepten’ door Joke Boon
Wil jij Jokes boek ontvangen? Word nú donateur van Stichting Darmkanker voor 35 euro per jaar en ontvang gratis ‘Eten & leven met kanker’ (t.w.v. 24,99 euro) cadeau!
Heb jij een verhoogde kans op darmkanker omdat je bijvoorbeeld het Lynch-syndroom of Familiaire adenomateuze polyposis (FAP) hebt? Dan zit je waarschijnlijk vol met vragen over wat dat betekent voor je toekomst. Kun je wel een huis kopen? Je goed verzekeren? Een bedrijf starten? Veel mensen denken van niet. Sommigen laten zich zelfs niet testen, uit angst voor gevolgen bij het afsluiten van verzekeringen.
Maar hoe zit het nu écht? Stichting Erfelijke Kanker Nederland geeft daarop antwoord. Kijk hier hun livestream terug.
Jouw behandeling tegen kanker, wat vind jij belangrijk?
5652 mensen beantwoorden deze vraag in de Doneer Je Ervaring-peiling van de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenverenigingen.
38% van de (ex-)kankerpatiënten zegt: ‘Ik wil iedere behandeling die mogelijk is om langer te blijven leven’
62% geeft aan: ‘Als ik door een kankerbehandeling nooit meer voor mezelf kan zorgen, dan wil ik die behandeling niet’
73% vindt een goed leven belangrijker dan een lang leven
De peiling laat zien dat het tijd is om anders te kijken naar de waarde en meerwaarde van nieuwe behandelingen. Er moet meer ruimte komen voor wat mensen met kanker belangrijk vinden als het gaat om hun behandeling. Meer lezen over deze peiling kan hier.
Zó steun je je naaste (en jezelf!)
Heeft jouw partner, ouder, broer/zus of goede vriend(in) kanker?
Luister zonder oordeel en wees er gewoon. Soms is er zijn al genoeg. Hier vind je tips over hoe je kunt reageren op paniek of angst.
Help praktisch, bijvoorbeeld door lekker te koken, boodschappen te halen of mee te gaan naar een afspraak.
Doe samen ietsontspannends, zoals een wandeling of een film kijken.
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
04
Gezondheid
Alles wat je moeten weten over het hand-voetsyndroom
Van alle bijwerkingen van de behandeling lijken rode, pijnlijke handen en voetzolen misschien het minst erg. Maar onderschat het hand-voetsyndroom niet. Het kan een reden zijn te stoppen met de behandeling. Daarom: 9 vragen over deze aandoening.
Tekst: Marlies Jansen
Dít zijn de deskundigen die de vragen beantwoorden:
Marianne Klinkhamer Heeft 20 jaar ervaring als verpleegkundig specialist oncologie. Ze begeleidt en behandelt mensen met kanker en werkt bij het Tergooi MC.
Robert Jan Kwakman Internist-oncoloog in het UMC Utrecht. Voor zijn promotieonderzoek onderzocht hij een Aziatisch alternatief voor een chemokuur die als bijwerking ernstige hand-voetsyndroomklachten kan geven.
1.
Wat is het hand-voetsyndroom?
Bij het hand-voetsyndromen is de huid van de handpalmen en voetzolen aangetast. ‘De huid is kwetsbaar, gevoelig en opgezet,’ vertelt Marianne Klinkhamer. ‘Kenmerkend zijn de glanzende vingertoppen en rode voetzolen. Handpalmen kunnen ook vuurrood zijn en zo pijnlijk dat je geen dingen meer kunt vastpakken. In ernstige gevallen hebben mensen ook enorme blaren op hun handpalmen en voetzolen.’
2.
Is dit hetzelfde als neuropathie?
Nee. ‘Veel mensen verwarren ze met elkaar, óók zorgprofessionals helaas,’ weet Marianne. Het verschil: het hand-voetsyndroom is een probleem van de huid, neuropathie van de zenuwen. ‘Neuropathie herken je aan tintelingen in de vingertoppen of tenen. Het gevoel van speldenprikjes onder de huid, en het dove gevoel van op watten lopen.De huid is ook gevoelig voor wisselingen in temperatuur. Een pak melk uit de koelkast pakken kan bijvoorbeeld een niet te verdragen, tintelende pijn opleveren. En in tegenstelling tot het hand-voetsyndroom is neuropathie niet zichtbaar. Helaas gaat neuropathie niet altijd over nadat de behandelingen zijn gestopt.’
3.
Wat is de oorzaak van het hand-voetsyndroom?
‘Het is een bijwerking van een aantal soorten chemotherapie. We zien het vooral bij het medicijn capecitabine. Van de mensen die hiermee worden behandeld, krijgt 73% in meer of mindere mate last van het hand-voetsyndroom, zo blijkt uit Nederlands onderzoek. Deze chemotherapie veroorzaakt soms ook ernstige hartklachten’, vertelt Robert Jan Kwakman. Deze bijwerkingen worden vermoedelijk veroorzaakt door afbraakproducten van de chemotherapie. En de huid van handpalmen en voetzolen heeft daar het meest last van. Wel zijn sommige mensen hier gevoeliger voor dan andere, weet Marianne. ‘Vermoedelijk heeft dat met het individuele genenprofiel te maken. Het Erasmus MC doet hier onderzoek naar.’
Allebei tegelijk
Veel mensen hebben neuropathie en het hand-voetsyndroom tegelijkertijd. Na een operatie krijgen mensen met darmkanker vaak CapOx, een chemokuur die bestaat uit twee medicijnen: capecitabine en oxaliplatin. Het hand-voetsyndroom is een bijwerking van capecitabine, neuropathie van oxaliplatin.
4.
Welke stadia zijn er?
Marianne: ‘Drie. Bij graad 1 is de huid rood of wat gezwollen. De huid kan gevoelig zijn, zeker bij aanraken. Bij graad 2 nemen de klachten toe. De huid ziet er vaak vuurrood uit. Er ontstaan kloofjes, soms bloedingen en het doet ook pijn. Bij graad 3 zijn de klachten zo erg dat het mensen echt beperkt. Sommige mensen kunnen niet lopen van de pijn. In een vergevorderd stadium ontstaan enorme blaren en soms zelfs open wonden.’
Meestal beginnen de klachten bij de tweede chemokuur, en worden ze bij de derde echt hevig. ‘Veel mensen krijgen kuren van vier chemo’s, en dat gaat vaak net’, weet Marianne. ‘Het hand-voetsyndroom is vooral een probleem voor mensen die niet meer genezen van darmkanker. Zij gebruiken capecitabine een langere tijd.’
5.
Wat helpt tegen de klachten?
‘Smeren, smeren, smeren’, zegt Marianne, ‘en níet met zalf of vaseline, dat bevat zoveel olie dat het als een beschermend laagje op de huid blijft liggen.’ Bij het hand-voetsyndroom is voedende en vochtinbrengende crème nodig. ‘Denk aan een bodycrème, niet geparfumeerd en hypoallergeen. Vraag eventueel je behandelaar of verpleegkundige om advies. Naast smeren is het belangrijk je handen en voeten te beschermen om de huid zo kalm mogelijk te houden.’
Tips om de huid kalm te houden
Wikkel na het insmeren de handen en/of voeten in met huishoudfolie (10 minuten per keer) zodat de crème beter kan intrekken.
Gebruik zeep zonder onnodige toevoegingen zoals parfum en kleurstoffen. Deze stoffen verhogen het risico op huidirritatie.
Zorg ervoor dat je handen niet week worden door handschoenen te dragen bij het schoonmaken.
Draag geen krappe schoenen en hoge hakken.
Siliconen inlegzooltjes helpen ook om druk op de voeten tijdens het lopen te verminderen.
Blijf zo veel mogelijk uit de zon en gebruik als je naar buiten gaat een goede zonnebrandcrème (SPF 50).
Stel handen en voeten niet bloot aan extreme warmte en kou.
Draag handschoenen en pantoffels om handen en voeten te beschermen tegen kou.
6.
Wat moet je verder doen als je het hand-voetsyndroom ontwikkelt of al hebt?
‘Meld het meteen bij je behandelaar of oncologieverpleegkundige. Sommige mensen durven het niet aan te geven als zij klachten krijgen, zoals rode voetzolen. Hoe vreselijk ze hun chemokuur soms ook vinden, het idee ermee te moeten stoppen is erger,’ zegt Marianne.
Tijdelijk stoppen met de behandeling totdat de huid tot rust is gekomen, is namelijk de enige optie. ‘Juist daarom is het belangrijk om het direct aan te geven. Bij eerder ingrijpen hoef je de therapie niet lang te onderbreken,’ benadrukt Marianne. ‘Zodra je stopt met capecitabine, nemen de klachten meestal binnen een of twee weken af. Met niets zeggen en verdergaan ben je verder van huis: als je het zover laat komen dat je blaren hebt die gaan vervellen, dan kan het zijn dat je twee máánden moet stoppen voordat de huid is genezen.’
Alternatieve optie Robert Jan: ‘Tot een paar jaar geleden hadden we bij het optreden van hand-voetsyndroom twee opties om de behandeling aan te passen. De eerste was verdergaan met een lagere dosis capecitabine. De tweede was switchen naar 5-FU (de werkzame stof van capecitabine) via het infuus. Dit wordt gedurende twee dagen toegediend via een PICC-lijn of porth-a-cath, dus daar zit je aan vast. Ook duren de kuren korter, waardoor je vaker naar het ziekenhuis moet. Tegenwoordig hebben we een andere optie: S-1. Deze chemokuur bevat dezelfde werkzame stof en neem je via hetzelfde schema als capecitabine: het is een driewekelijkse kuur van 2 tabletten per dag die je gewoon thuis slikt.’
Over S-1 ‘Studies uit onder andere Nederland en Japen wijzen uit dat S-1 net zo effectief is als capecitabine en 5-FU via een infuus,’ zegt Robert Jan. Alleen de bijwerkingen zijn net wat anders. In de Nederlandse SALTO-studie zagen we dat S-1 veel minder vaak gepaard gaat met hand-voetsyndroom. Verminderde eetlust en diarree kwamen wel vaker voor bij S-1. In andere onderzoeken toonden we aan dat wanneer je switcht van capecitabine naar S-1, het hand-voetsyndroom bij vrijwel iedereen afneemt. Bij een deel blijven de klachten in enige mate bestaan, maar de meeste mensen kunnen wél doorgaan met de behandeling. Dat is een enorme winst! Ook bij het optreden van ernstige hartklachten als gevolg van capecitabine, hebben we laten zien dat het veilig is om te switchen naar S-1.’
7.
Waarom wordt dit middel niet meteen voorgeschreven?
‘Dat heeft te maken met regelgeving. Capecitabine is in Nederland het eerstaangewezen middel bij de behandeling,’ zegt Robert Jan. ‘In de Nederlandse SALTO-studie was de effectiviteit van beide behandelingen vergelijkbaar, maar het aantal patiënten in de studie was niet groot genoeg om statistisch met zekerheid te kunnen zeggen dat S-1 niet voor capecitabine onderdoet. Maar als iemand last krijgt van het hand-voetsyndroom of hartklachten, kan gelukkig worden overgestapt op S-1.’
8.
Is het hand-voetsyndroom te voorkomen?
‘Nee. Maar als je voorafgaand aan je chemokuur zorgt dat je huid in een goede conditie is, scheelt dat enorm,’ zegt Marianne.
Doen
Smeer ruim voor je de chemokuur begint, zeker 3 keer per dag handen en voetzolen in met een vochtinbrengende crème.
Ga naar een pedicure of een oncologisch voet- en handzorgverlener. Deze kan eelt preventief weghalen en adviseren hoe je de huid in goede conditie houdt;
Zie verder de tips bij vraag 5.
9.
Waar vind ik betrouwbare informatie over het hand-voetsyndroom?
P.S. Is er nog iets wat jullie mensen die capecitabine krijgen, willen meegeven?
Marianne: ‘Artsen en verpleegkundigen vergeten in de hectiek van spreekuren soms te kijken naar de handen en de onderkant van de voeten. Dus: houd dat ook zelf in de gaten. Zéker de voetzolen. Worden ze vuurrood, trek dan direct aan de bel. Soms ontwikkelt het hand-voetsyndroom zich razendsnel.’
Robert Jan: ‘Neem deze aandoening ook als de klachten niet hevig zijn, serieus. Alertheid en goede zorg zijn belangrijk. Want als je langdurig deze chemotherapie nodig hebt, kun je ook voor langere tijd last hebben van deze bijwerking.’
Is er een onderwerp waarover jij graag wilt lezen?
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
05
Persoonlijk
Ervaringsverhaal Peter Schuurmans
‘Over de zenuwschade zeur ik niet. Ik leef!’
Peter Schuurmans (62) kwam er door het bevolkingsonderzoek achter dat hij darmkanker had. De volgende schok: hij bleek ook al uitzaaiingen te hebben. ‘Hoe kón dat? Ik voelde me uitstekend, had geen pijntje, niets.’
‘De arts wil u nog spreken,’ verklaarde de verpleegkundige. ‘En we hebben uw vrouw gebeld, zij komt eraan.’
‘Totaal ontspannen ging ik naar het ziekenhuis voor de coloscopie. De brief met mijn uitslag van het bevolkingsonderzoek darmkanker vermeldde namelijk dat het in 95% van de gevallen loos alarm is. Een onschuldig poliepje of iets in die trant. Ik ging om die 100% rond te maken, want ik voelde me uitstekend. Had ook geen pijntjes, kramp, niets. Ik werd in een andere kamer wakker van het roesje dan me vooraf was verteld. ‘De arts wil u nog spreken,’ verklaarde de verpleegkundige. ‘En we hebben uw vrouw gebeld, zij komt eraan.’ Vanuit mijn werk heb ik ervaring met slechtnieuwsgesprekken. Het is bizar te ervaren wat er gebeurt als zo’n gesprek over jou gaat. Ik hoorde gewoon niet wat de arts allemaal zei. Alleen het woord ‘kanker’ kwam de hele tijd binnen.
Sluipmoordenaar
Ik kreeg een operatie, waarbij de tumor samen met zo’n 25 centimeter darm is verwijderd. Later hoorde ik van de oncoloog dat de operatie goed was gegaan, de snijranden waren netjes schoon. Alleen waren er uitzaaiingen gevonden in het buikvlies. Hoe kón dat? Bij het bevolkingsonderzoek twee jaar eerder was er niets aan de hand en nu had ik al uitzaaiingen! Als brandweerman vergelijk ik darmkanker met koolmonoxide: net zo’n sluipmoordenaar. Je voelt, ruikt en merkt er niets van, maar het is er wel.
Neuropathie Ik had geen keuze, ik kreeg ook een chemokuur. Vier keer via het infuus in het ziekenhuis en vijfhonderd pillen in totaal die ik thuis slikte. Ik kreeg een ‘volle bingokaart’ aan bijwerkingen. Vooral van neuropathie had ik last. Dit houdt in dat de zenuwuiteinden zijn aangetast door de chemo. Dat het winter was en de kou mijn zenuwen extra triggerde, hielp niet mee. En bij werkelijk alles wat ik vastpakte wat koud aanvoelde, was het alsof ik een enorme stroomstoot kreeg. De deurklink, een glas, een mes om mijn brood te smeren. Het boterkuipje uit de koelkast liet ik vallen van de schrik en de pijn. Hoe moest ik dit twaalf weken volhouden? En het werd gaandeweg erger, want de chemo’s stapelden zich op. Het werkte ook in op mijn kaken. Als ik een hap eten nam, was het alsof mijn vullingen eruit knalden, zo’n pijn deed het. En vanwege de tintelingen en pijn in mijn vingers kon ik vrijwel niets. Zelfs mijn gulp dichtdoen lukte soms niet.
Overleven
‘Het wordt zwaar, maar jij overleeft dit wel’. Dat had de oncoloog vooraf gezegd, en daar hield ik me nu aan vast. Ook aan mijn vrouw Yvon had ik veel. Ik vond haar flinker dan ik zelf was. Bij het bericht van de uitzaaiingen dacht ik: ‘Ik ga Ap en Walter achterna!’ Dat waren twee collega’s, die nog maar kortgeleden waren overleden aan kanker. Walter had ook darmkanker. Maar Yvon zei: ‘We slepen ons hier doorheen, we hebben wel vaker zwaar weer gehad in ons leven.’ Dat had ik nodig. We kunnen goed praten samen. Ik ben een open boek, en ik denk dat het voor ons makkelijker is om erover te praten doordat kanker al zo lang onderdeel is van ons gezin. Yvon leeft namelijk al zestien jaar met uitgezaaide borstkanker.
Hulptroepen
Yvons situatie is stabiel, maar haar conditie is matig. Dus toen ik ook ziek werd, was het: hoe doen we dat met het huishouden? Taken zoals stofzuigen en de hond uitlaten neem ik altijd op me. We hadden hulptroepen nodig. Zeker toen ik naarmate mijn behandeling vorderde, vrijwel geen energie meer had. Het was het hartverwarmend hoe graag mensen binnen onze vrienden- en familiekring wilden helpen. Ook binnen mijn brandweerfamilie. Mijn collega’s haalden me bijvoorbeeld altijd op uit het ziekenhuis. Kachel van de bus op 23 graden, en ik met een muts op en sjaals om ter bescherming tegen de kou, alsof ik een bank ging overvallen.
‘Als brandweerman vergelijk ik darmkanker met koolmonoxide: net zo’n sluipmoordenaar. Je voelt, ruikt en merkt er niets van, maar het is er wel.
72-uursdiensten
De oncoloog gaf aan dat ik een jaar moest uittrekken voor mijn herstel. Maar net zoals voor de operatie, ging ik ook na afloop van de behandelingen sporten om conditie en spiermassa op te bouwen. Ik wilde zo graag weer werken, en daarvoor moest mijn basisconditie goed zijn. Ik heb regelmatig diensten van 72 uur waarbij ik dag en nacht oproepbaar ben. Dan moet ik binnen vier minuten in de auto zitten om snel bij de brand of andere calamiteit te zijn. Gelukkig kwam ik al na vijf maanden door de vereiste fitheidstests. Ik ben zo snel mogelijk aan het werk gegaan. Het ging en gaat hartstikke goed.
Ik leef!
Het enige waar ik nog last van heb, is neuropathie aan mijn voeten. Dat is met name als ik lang stilsta irritant. En ’s avonds, als ik stil zit, ervaar ik koude voeten terwijl ze gewoon warm zijn. Maar hier zeur ik niet over, ik leef! Ik kan intens genieten van kleine dingen. Van elke zonnestraal als ik onze hond uitlaat, van samen zijn met onze kleinkinderen. En op mijn werk relativeer ik meer. Vrolijk en positief was ik al, en nu ben ik nog meer van ‘Pluk de dag’.
Ik wil alles wat ik heb meegemaakt, ombuigen naar iets positiefs. Dus waar ik maar kan, roep ik: ‘Doe mee aan dat bevolkingsonderzoek! Het redt levens. Kijk maar naar mij.’
Loretta Schrijver Maar het nieuws dat Loretta Schrijver aan darmkanker was overleden, kwam heftig binnen: de kanker kan terug komen. Dat weet ik, de oncoloog waarschuwde me ervoor. Maar hoe groot is die kans eigenlijk, vroeg ik me ineens af. Ik ging op zoek naar cijfers, vond ze bij het IKNL en schrok. 50% kans in de eerste 4 jaar! Dit scenario houd ik in mijn achterhoofd. Tegelijkertijd kan ik kan er niets mee, ik voel me goed en sta onder controle. Ik heb nu één jaar achter de rug. Verder probeer ik me er niet mee bezig te houden. Dat lukt aardig, mede dankzij al mijn activiteiten en mijn werk.
Ombuigen
In oktober 2024, precies een jaar nadat ik de diagnose kreeg, liep ik de Vierdaagse van Marbella. Ik droeg een T-shirt met de tekst ‘Wandel tegen kanker’. Dat had ik gekregen van KWF Nederland toen ik meewerkte aan hun donateurscampagne op televisie. Ook werkte ik mee aan een artikel in het Algemeen Dagblad en aan een campagne van het RIVM om het bevolkingsonderzoek onder de aandacht te brengen. En nu deel ik mijn verhaal met Stichting Darmkanker. Ik wil alles wat ik heb meegemaakt, ombuigen naar iets positiefs. Dus waar ik maar kan, roep ik: ‘Doe mee aan dat bevolkingsonderzoek! Het redt levens. Kijk maar naar mij.’
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
06
Achter de schermen
Ontmoet Marjan van den Bosch, vrijwilliger bij Stichting Darmkanker
‘Het is belangrijk dat er meer vanuit de patiënt wordt gekeken’
Tekst: Marlies Jansen
Marjan van den Bosch (81) is lid van het team Patiëntenparticipatie bij wetenschappelijk onderzoek (PPO). Ze draagt zo bij aan het verbeteren van de zorg voor mensen met darmkanker.
Hoe ben jij bij Stichting Darmkanker terechtgekomen? ‘Mijn man Jaap had darmkanker. Aanvankelijk zag het er goed uit, tot hij voor de tweede keer uitzaaiingen kreeg. Toen men naar mijn idee wel erg lang wachtte met het plannen van de operatie, zocht ik online naar informatie binnen welke termijn zo’n operatie moest plaatsvinden. Die informatie vond ik niet, maar ik stuitte wel op de SPKS, de voorloper van Stichting Darmkanker. Ze zochten vrijwilligers om wetenschappelijke onderzoeken te beoordelen vanuit het perspectief van de patiënt. Nu we zo regelmatig in het ziekenhuis kwamen, merkte ik hoe belangrijk dat is.’
Wat is er verbeterd in de jaren waarin je meeloopt als vrijwilliger? ‘Er wordt vaker voor Wait & See gekozen. Verder is het aantal controles na een operatie is verminderd, met name na endeldarmkanker. Ook is het aantal CT-scans teruggebracht. Jaap kreeg ze nog elke drie, vier maanden en dat was elke keer enorm stressvol: wat zouden ze vinden? Zolang je die onderzoeken niet hebt, kun je een beetje ‘vergeten’ dat je patiënt bent. Tegenwoordig kun je bij sommige ziekenhuizen zelf thuis bloed prikken of dit laten doen bij een priklocatie in jouw buurt: zijn de zogeheten CEA-waarden niet verhoogd, dan is het goed en hoef je voor de uitslag niet naar het ziekenhuis.’*
Aan wat voor onderzoeken draagt team PPO op dit moment bij? ‘We beoordelen onderzoek naar de behandeling van uitzaaiingen in de lever. Die kunnen niet allemaal operatief worden verwijderd, sommige worden door middel van verhitting – ablatie – aangepakt. Maar hoe kunnen een operatie en ablatie in één behandeling worden gecombineerd? Zo wordt de patiënt een extra operatie inclusief narcose bespaard.
Een ander onderzoek gaat over het bevolkingsonderzoek. Inmiddels is bekend dat er bij mensen met darmkanker zogeheten biomarkers in de ontlasting voorkomen. Dat betekent dat mensen die wel bloed in hun ontlasting hebben maar geen biomarkers, in de toekomst niet meer automatisch zo’n belastende colonscopie hoeven te ondergaan. Verder krijgen we regelmatig voorstellen voor aanpassingen van de richtlijnen voor de behandeling van darmkanker. Is er iets wat wij niet zo geweldig vinden, dan geven we dat aan. Zo wilde men dat elke patiënt na de operatie een maand lang dagelijks heparine moest spuiten om trombose te voorkomen. Bij mensen die veel in bed liggen of zitten is dat nuttig, maar Jaap bijvoorbeeld rende een week nadat hij thuis was weer rond in de zaak. Dan is het onzin. Zo zijn er meer dingen waarvan wij zeggen: hierbij moet meer worden gekeken naar de patiënt: wie is hij, hoe is zijn conditie en hoe ziet zijn leven eruit?’
‘Ik gun het iedereen om te voelen wat het met je doet als je in beweging komt of blijft.’
Jaap is in 2019 overleden. Toch ben je nog altijd druk voor PPO. ‘Ik vind het fijn me ergens voor in te zetten, om van betekenis te zijn. En ik vind het heerlijk om van alles uit te pluizen. De medische terminologie is voor mij bekend, ik heb vroeger op de röntgenafdeling in het Antoni van Leeuwenhoek gewerkt. Verder vind ik de onderlinge contacten binnen team PPO fijn. We beoordelen onderzoeken met zijn tweeën. Dan draag je niet de verantwoordelijkheid in je eentje en kun je met elkaar sparren.’
* Dit kan als je meedoet aan de studie FUTURE of PROMISE. Er wordt onderzocht hoe mensen zelf de leiding kunnen krijgen over de controles na de operatie. Dit om de hoeveelheid stress en ritten naar het ziekenhuis te verminderen.
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
07
Column
Vogelvrij
Schrijver en culinair journalist Joke Boon kreeg in april 2023 de diagnose darmkanker. In Voor elkaar schrijft ze over hoe kanker invloed heeft op haar leven.
Fotografie: Anahí Clemens
Er treedt een vreemd mechanisme op zodra je kanker krijgt. Los van alle schrik en angst die je leven compleet op zijn kop zetten, gebeurt er ook iets anders. Je wordt vogelvrij.
Vogelvrij verklaard worden is een van oorsprong Romeinse straf voor halsmisdrijven (moord). Dit betekende dat iemand buiten de bescherming van de wet werd geplaatst. Het ging hierbij om veroordelingen bij verstek, omdat de aangeklaagde niet voor het gerecht was verschenen en er dus niet direct een straf kon worden opgelegd.
Als je een kankerdiagnose hebt gekregen lijk je buiten de normaal geldende fatsoensnormen te vallen. Dacht men voorheen na over wat men wel of niet kan zeggen, als je kanker hebt lijkt die grens te vervagen.
Korte tijd dacht ik dat het aan mij lag, maar toen ik van anderen met deze k-diagnose hetzelfde hoorde, wist ik dat het niet aan mij lag.
Om een voorbeeld te geven, toen ik vertelde dat ik kanker had en nog in grote onzekerheid verkeerde hoe erg het was en of het uitgezaaid was, zei iemand: ‘Oohh ik ken iemand die daaraan dood is gegaan, die had ook uitzaaiingen.‘ Weer een ander: ‘Weet je dat je van een CT-scan ook kanker kunt krijgen?‘ Of toen ik zei dat ik niet op vakantie was gegaan omdat ik ziek was: ‘Dat kan ik zien ja.’
Ook krijg je ongevraagde adviezen die soms gevaarlijk zijn, zoals: ‘Je moet je niet op de reguliere wijze laten behandelen hoor, daar ga je aan dood.’ Of: ‘Ik heb een aantal webinars over gezonde voeding gevolgd, ik help je er wel vanaf.’
Ook lastig was het feit dat ik plantaardig eet. Op die manier zou ik het ‘niet gaan redden’ zei een kennis van een kennis.
Het verhaal van tante A die een tumor in haar darmen had zo groot als een grapefruit en daardoor niet kon poepen, kon me wel bekoren vooral omdat tante A twintig jaar na dato nog steeds leeft.
Wat ik hiermee wil zeggen is dat je het al moeilijk genoeg hebt als je kanker hebt. Dat je kwetsbaar bent en niet op andermans (vast goedbedoelde) raad en mening zit te wachten. Ik leerde mezelf twee dingen aan. Ik zei zo krachtig als ik kon: ‘Nee, dat wil ik niet horen’ en als mensen daar niet naar luisterden dan ging ik het contact met hen uit de weg. Want kanker is pech hebben en geen halsmisdrijf waarvoor je veroordeeld wordt en daarmee vogelvrij verklaard.
Als je een kankerdiagnose hebt gekregen lijk je buiten de normaal geldende fatsoensnormen te vallen. Dacht men voorheen na over wat men wel of niet kan zeggen, als je kanker hebt lijkt die grens te vervagen.
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
08
Steun ons
Help jij ook mee?
Draag jij Stichting Darmkanker een warm hart toe?
Bedenk dan je eigen sponsoractie.
Dit kun je zo gek maken als je wilt of juist simpel houden. Je eigen ervaring delen kan al genoeg zijn om mensen aan te sporen geld te doneren. Je kunt ook denken aan het bakken en verkopen van koekjes of het organiseren van een ludieke sportactie en je laten sponsoren. Ivar liep op 11 mei de marathon van Leiden en zamelde hiermee een flink bedrag in!
Het geld dat jij inzamelt, wordt goed besteed
Met elke € 360 kunnen wij iemand met of na darmkanker 3 maanden lang gratis coaching bieden. Die bestaat uit ons online veerkrachtprogramma Sterk na Darmkanker én persoonlijke begeleiding door een coach.
Wij dragen bij aan onderzoek naar het verbeteren van behandelingen tegen darmkanker.
Wij bieden informatie en tips over darmkanker, behandelingen en hoe je verder leeft met of na kanker. Dat doen wij door middel van onze website, het magazine Voor elkaar, persoonlijke gesprekken en bijeenkomsten over verschillende thema’s.
Onze missie is dat iedere darmkankerpatiënt de juiste behandeling krijgt én een lang(er) en beter leven heeft.
‘Aan mijn sportieve uitdaging wilde ik extra betekenis geven door geld in te zamelen voor de Stichting Darmkanker. Bijna 10 jaar geleden overleed mijn vader aan darmkanker. Hij was pas 70. Op dit moment hebben ook andere familieleden te maken met deze ziekte. Nog altijd krijgen elk jaar 12.000 mensen de diagnose darmkanker. Er is extra geld noodzakelijk om meer onderzoek naar deze ziekte en betere behandelingen mogelijk te maken.’ – Ivar
Binnen 2 minuten maak je een eigen online collectebus aan. Die kun je eenvoudig delen via WhatsApp, mail of je socials. Iedere actie, groot of klein, telt. Iedere euro helpt. En jij kunt het verschil maken!
Wil je op de hoogte blijven van Sterk na Darmkanker? Meld je aan voor onze nieuwsbrief!’
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
09
Vraag
‘Hoe ga ik om met paniek, een kort lontje en hersenmist?’
In elke editie geven wij antwoord op een veel gestelde vraag. Dit keer:
‘Fysiek barst ik van de energie. Mijn man vraagt wel eens of ik toverdrank heb gekregen in plaats van chemo. Helaas: mentaal heb ik het zwaar. Ik ben niet meer scherp, heb een kort lontje, ben snel de draad kwijt of raak in paniek en heb last van hersenmist: alles gaat langzaam en ik vergeet op mijn werk wat ik heb voorbereid. Gaat dit ooit over? En hoe ga ik hiermee om?’
Je weet niet of je weer zo scherp wordt als vroeger. Dat is iets wat je moet leren aanvaarden.
Cobi Oostveen is als Bedrijfsarts Consulent Oncologie (BACO) gespecialiseerd in het begeleiden van mensen met kanker.
‘Dat je het mentaal zwaar hebt, is iets wat veel voorkomt bij mensen die kanker hebben gehad. Zo kun je last hebben van cognitieve klachten, zoals jij ook aangeeft. Dan heb je moeite met concentreren, nieuwe informatie opnemen en je vergeet vaak iets. Ook ben je prikkelgevoelig. Mentale problemen kunnen ook zijn dat je somber of angstig bent, bijvoorbeeld voor terugkeer van kanker. Dit laatste is iets waar veel mensen liever niet over praten. Ze schamen zich ervoor, want ze moeten toch ‘blij zijn’ dat ze het hebben overleefd?
Angst en onzekerheid
Al deze klachten zijn niet per definitie een gevolg van chemokuren. Ook mensen die alleen zijn geopereerd kunnen er last van hebben. De diagnose ‘kanker’, het behandeltraject en de angst en onzekerheid waarmee je leeft, geven veel stress. Dat heeft veel effect op je brein. Snel geïrriteerd zijn bijvoorbeeld, komt doordat je brein nog in een stress-stand staat en alles teveel energie kost.
Niet scherp
Meestal worden de klachten na verloop van tijd – een jaar, of twee jaar – vanzelf minder. Sommige mensen houden er last van. Kortom: je weet niet of je weer zo scherp wordt als vroeger. Dat is iets wat je moet leren aanvaarden. Daarnaast kan ik je een aantal tips geven om je klachten te hanteren. Eerst de praktische tips:
Bespreek met je werkgever hoe je de werkdruk kunt verlagen. Stress verergert de problemen. Werk bijvoorbeeld aan afgebakende taken zonder deadline.
Doen: goed plannen. Maak lijstjes.
Las vaak pauzes in, doseer je werk.
Wissel uitdagende en routinematige klussen af.
Multitasken vraagt teveel van je brein. Doe een ding tegelijk.
Werk in een prikkelarme omgeving.
Voor mensen die ook beperkte energie hebben, kan het moeilijk zijn de dag goed in te delen. Een psycholoog of ergotherapeut kan adviseren hoe je je energie verdeelt over de dag.
Blijf bewegen! Dat verbetert je fysieke conditie en stimuleert je brein, waardoor het ook mentaal beter met je gaat.
Leg uit wat er aan de hand is. Benoem dat je het vervelend vindt dat je een kort lontje hebt, en veel vergeet.
Leg het uit
Het omgaan met de klachten en je hieraan aanpassen, vraagt geduld. Van jouzelf, en van mensen om je heen. Van collega’s, je gezin, van vrienden en familie. Leg daarom uit wat er aan de hand is. Benoem dat je het vervelend vindt dat je een kort lontje hebt, en veel vergeet. Vertel dat dit geen desinteresse is, maar dat je brein niet goed functioneert. En dat dit een bijwerking is van je ziekte en de behandelingen. Dat is iets wat mensen vaak niet beseffen.’
Je werk opbouwen tijdens of na kanker
Wil je meer lezen over hoe je je werk opbouwt tijdens of na kanker?
* Ook op www.kanker.nl is veel informatie te vinden over werk en kanker. Hoe zit het als je zelfstandige of zzp’er bent? Of als werken niet goed lukt? En wat als je wilt of moet solliciteren?
Heb jij behoefte aan ondersteuning om met mentale klachten om te gaan en zou je met een Bedrijfsarts Consulent Oncologie (BACO) in contact willen komen? Op deze website vind je een overzicht van BACO’s per regio.
Lotgenotencontact Wil je contact met een ervaringsdeskundige? Bel of mail en we brengen je binnen enkele dagen in contact met hem of haar. T: 030 634 39 15 E: contact@darmkanker.nl
Dit online magazine is een uitgave van Stichting Darmkanker en mede mogelijk gemaakt met ondersteuning van Nordic Pharma. De inhoud is volledig onafhankelijk tot stand gekomen, zonder invloed van Nordic Pharma.
Voor elkaar
Magazine
Voorjaar 2025
01
Voorwoord
Rein van der Leeuw
02
Kunstmatige intelligentie denkt mee over je behandeling
Onderzoek
03
Tips voor leven met of na darmkanker
Lijf & Leven
04
Alles wat je moeten weten over het hand-voetsyndroom
Gezondheid
05
‘Over de zenuwschade zeur ik niet. Ik leef!’
Persoonlijk
06
‘Het is belangrijk dat er meer vanuit de patiënt wordt gekeken’
Achter de schermen
07
Vogelvrij
Column
08
Help jij ook mee?
Steun ons
09
‘Hoe ga ik om met paniek, een kort lontje en hersenmist?’
