9 op de 10 mensen die te maken hebben met kanker, ervaren angst. ‘Ook partners van patiënten,’ zegt GZ-psycholoog en mindfulnesstrainer Coen Völker. Hij is expert op het gebied van angst tijdens en na kanker.

‘Die angst is er in uiteenlopende vormen. Van je ‘gewoon’ zorgen maken, gespannen voelen of onrust ervaren, tot aan paniekaanvallen toe. Soms hebben mensen last van een posttraumatische stressstoornis, PTSS.’
Völker benadrukt dat angst of onrust ervaren in principe normaal is in deze situatie. Bijvoorbeeld vanwege onzekerheid over wat je te wachten staat. ‘Ook is angst een reactie van jouw systeem op wat je hebt meegemaakt. Als jij pijn in je buik voelt en denkt ‘dat had ik gisteren ook, het zal toch niet terug zijn?’ is dat een begrijpelijke gedachte.’

Waarom gaan mensen dit onderwerp dan toch liever uit de weg?
‘Er zijn veel mythes over angst. Dat die groter wordt als je erover praat, bijvoorbeeld. Of dat de ziekte ontstaat door de stress als je gedachten over dood en kanker toelaat. Dat is een soort magisch denken, want hoe zou dat werken? Onderzoek wijst uit dat er geen relatie is tussen angst of depressie en het ontstaan van kanker. Zowel bange als niet bange mensen krijgen kanker. Verder hoor ik veel mensen zeggen: ‘Als ik erover praat, dan krijg ik dat nare gevoel weer.’ Maar dat gevoel ís er toch al?  En dat gaat niet weg als je het wegduwt of negeert. Het risico bestaat zelfs dat jouw angst zijn eigen leven gaat leiden.”

Wat doen angsten en zorgen met iemand?
‘Het fokt je op. Je wordt gespannen. Slaapt slechter, wordt vermoeider. Je krijgt een korter lontje en daardoor eerder ruzie met mensen om je heen. Het kan de terugkeer op je werk bemoeilijken omdat je bang bent voor vragen van collega’s terwijl je daar geen zin in hebt, en situaties gaat vermijden. Of je hebt vaak geruststelling van artsen nodig omdat je je zorgen maakt over een pijntje bijvoorbeeld. Angst kan zich ook uitbreiden naar andere terreinen in het leven. Dan word je bijvoorbeeld ook bang dat familie of gezinsleden iets overkomt, of dat het met je kind misgaat op school. Je bent je bewust van gevaren die overal op de loer liggen, omdat je hebt ervaren dat ook jou zomaar iets ergs kon overkomen.
Angst kan ook eenzaam maken, bijvoorbeeld als je het verborgen houdt voor anderen omdat je denkt dat anderen het toch niet begrijpen. Iedereen lijkt blij na een goede uitslag, en dan is het moeilijk om te zeggen dat jij niet helemaal gerustgesteld bent: wie geeft jou de garantie dat je de volgende keer opnieuw de dans ontspringt?’

Je geeft aan dat je iets kunt doen om er minder last van te hebben.
Ja. Er zijn 3 stappen nodig: je angst gaan herkennen én erkennen. Daarna ga je erover praten en uitproberen wat jou helpt op het moment dat je angstig bent. De laatste stap is voor veel mensen lastig: accepteren dat er een onzekere factor in je leven is gekomen, dat je niet weet hoe je toekomst eruit ziet. Ik licht de 3 stappen hieronder toe.’

Hoop helpt bij het hanteren van angst, blijkt uit verschillende onderzoeken. Hoe werkt dat?

‘Hoop ziet men vaak als het tegenovergestelde van angst, als ontkennen of het uit de weg gaan ervan. Of naasten zijn bang te vragen naar iemands twijfels en angsten omdat ze bang zijn hem of haar zo de hoop te ontnemen. Maar zo werkt dat niet. Hoop geeft juist ruimte aan de angst.’

Hoe werkt dat?
‘Een gesprek met iemand over waar hij of zij bang voor is, kun je door vragen te stellen ombuigen naar hoop. Zelf begin ik bijvoorbeeld zo: ‘We gaan er niet vanuit en we hopen het ook niet, maar stel dat de ziekte terugkeert, waar ben je dan bang voor?’ Dan krijg ik antwoorden zoals: ‘voor pijn’, ‘om afhankelijk te worden’, ‘dat ik doodga’ of ‘dat ik niet meer een goede moeder kan zijn’. Dan kun je als naaste vragen: ‘Stel dat je niet meer de energie hebt om de moeder te zijn die je wilt zijn, waar hoop je dan op?’ Antwoorden kunnen zijn: ‘Dat mijn kinderen mij als moeder blijven zien’ of ‘dat ik mijn humor blijf behouden’. Zo kun je er samen op uitkomen dat ‘een goede moeder zijn’ ook kan met minder of weinig energie. Je kunt immers nog wel aandacht geven, troosten, opvoeden en plezier hebben samen. Die gedachte kan helpen.’

Veel mensen vragen zich af hoe ze familie of vrienden kunnen laten weten hoe zij zich voelen, zonder hen te belasten.
‘Dat kan niet. Ze zijn al belast. Iemand om wie zij geven of met wie zij hun leven delen is ernstig ziek. Ook zij hebben zorgen en verdriet. En: als je elkaar niet wilt belasten, blijf je ieder op je eigen eiland. Jullie kennen de toekomst niet, maar kunnen wel samen praten over de gedachten die jullie hebben over de toekomst. Als je daarbij de term ‘angst’ te beladen vindt, gebruik dan ‘twijfels’. ‘Ik twijfel wel eens of de kanker terug zal keren. Hoe denk jij daarover?’’

Wanneer heb je hulp nodig?
‘Een deel van de mensen bouwt na verloop van tijd weer vertrouwen op. Ze krijgen goede uitslagen, worden fitter. Maar blijf je worstelen, kun je soms ineens die angst weer in alle hevigheid voelen? Dan helpt het om erover te praten. Voor veel mensen is psychosociale begeleiding van de huisarts, een medisch maatschappelijk werker of bijvoorbeeld een geestelijk verzorger voldoende. Mensen die voor ze kanker kregen eerder al trauma’s hebben opgelopen, bijvoorbeeld door eerdere ziekenhuiservaringen, een afschuwelijke scheiding of seksueel misbruik in hun jeugd, adviseer ik naar een psycholoog te gaan. Ook als je veel gaat vermijden, als je veel geruststelling nodig hebt of als de angst je leven steeds meer in de weg gaat zitten kan psychologische zorg nodig zijn. Net als wanneer je met PTSS kampt.’

Coen Völker
GZ-psycholoog, mindfulnesstrainer,
docent & supervisor

Hoe ziet die hulp eruit?
‘Psychologen hebben verschillende behandelvormen. Zo kan EMDR nare herinneringen minder naar maken. Ik blijf me verbazen over de effecten van deze behandeling. Met cognitieve gedragstherapie leer je wat de invloed van je gedachten is op hoe je je voelt, en hoe je die gedachten kunt beïnvloeden. ACT, Acceptance and Commitment Therapy, helpt je veerkracht te vergroten, je leert op een flexibeler manier om te gaan met obstakels in je leven. In hoeverre ben je je bijvoorbeeld aan het verzetten tegen dat gespannen of angstige gevoel, waardoor het juist groter wordt? En in hoeverre laat je angst je leven belemmeren?’

Wat biedt nog meer uitkomst, op een laagdrempelige manier?
‘Mindfulnesstraining. Dat doet de angstniveaus van mensen in bepaalde maten dalen, doordat ze leren wat te doen op het moment dat ze angstig zijn. Verder kan contact met lotgenoten helpen. Bijvoorbeeld bij een inloophuis of via een patiëntenorganisatie zoals Stichting Darmkanker. Je wordt hierbij wel geconfronteerd met verhalen van anderen, daar kan niet iedereen tegen. Maar veel mensen putten troost uit lotgenotencontact. Het kan fijn zijn om je niet alleen te voelen in de mallemolen van kanker.’